Στην ορεινή Ροδόπη κατοικούν σχεδόν αποκλειστικά Ορεσίβιοι μουσουλμάνοι . Τα χωριά τους στην πλειοψηφία τους παρουσιάζουν τεράστιο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Τα σπίτια τους είναι λιθόκτιστα με ξηρολιθοδομή η δε επιστέγαση είναι επίσης λίθινη με σχιστόπλακες επιφανειακής εξόρυξης. Τα κουφώματα είναι ξύλινα βαμμένα με έντονο μπλε χρώμα. Σε ορισμένα χωριά όπως η Νυμφαία η κύρια όψη του σπιτιού είναι επιχρισμένη και χρωματισμένη με έντονο λουλακί χρώμα.
Οι περισσότεροι από τους οικισμούς δεν είναι οριοθετημένοι και συνεπώς δεν ισχύει κανένας όρος δόμησης. Αρκετοί από τους οικισμούς είναι εγκαταλελειμμένοι ή ημιεγκατελειμμένοι και σε κάθε περίπτωση αραιοκατοικημένοι. Κάθε εργασία συντήρησης γίνεται χωρίς οικοδομική άδεια. Οι περισσότεροι οικισμοί είναι δυσπρόσιτοι και σπάνια την επισκέπτονται αστυνομικά αποσπάσματα, τα οποία υποτίθεται ότι ελέγχουν την οικοδομική δραστηριότητα.
Τα τελευταία χρόνια, δηλαδή μετά το 1992 και την άρση των περιοριστικών μέτρων οι κάτοικοι έχουν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν νόμιμα οικοδομικές εργασίες. Ορισμένοι προμηθεύονται κάποια ψευτοάδεια από την κοινότητα, αλλά οι περισσότεροι ακολουθούν την πεπατημένη οδό της αυθαιρεσίας. Η βελτίωση του οδικού δικτύου επιτρέπει την προώθηση στους οικισμούς σύγχρονων οικοδομικών υλικών (σκυρόδεμα, τούβλα, κεραμίδια, ελενίτ, τσιμεντόλιθοι, κουφώματα αλουμινίου). Οι όποιες ανεγέρσεις και επισκευές γίνονται με σύγχρονα οικοδομικά υλικά. Αποτέλεσμα η αλλοίωση της φυσιογνωμίας των κτιρίων και των οικισμών.
Η αρμόδια εφορεία νεωτέρων μνημείων που εδρεύει στη Θεσ/νίκη φαίνεται ότι αγνοεί τελείως το θέμα. Φτωχή είναι και η βιβλιογραφία σχετική με την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των παραπάνω ορεινών οικισμών. Υπάρχει μία σχετική δημοσίευση του αρχιτέκτονα Κώστα Κατσιμίγα στον 5ο τόμο της «Θρακικής Επετηρίδας» το 1985, καθώς και αναφορές του αρχιτέκτονα και αναπληρωτή καθηγητή στο Ε.Μ.Π. Γιάννη Κίζη σε δημοσίευσή του στον τόμο «Ανατολική Μακεδονία και Θράκη» της σειράς «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική» των εκδόσεων Μέλισσα από το 1990.Οι παραπάνω οικισμοί βρίσκονται σε σημεία ιδιαίτερου φυσικού κάλους και μεγάλου ιστορικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Οι οικισμοί εδώ και λίγα χρόνια έπαψαν να είναι απαγορευμένος τόπος και σήμερα είναι προσπελάσιμοι από κάθε πολίτη.Τα λιθόκτιστα χωριά της ορεινής Ροδόπης έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τα ορεινά χωριά της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας, αλλά και του Πηλίου. Έχουν όμως και σημαντικές διαφοροποιήσεις όπως είναι οι ραμματιασμένες σχιστόπλακες της επικάλυψης. Σημαντικό ενδιαφέρον έχουν και οι αγροτικές κατοικίες και καλύβες των αγροτών και κτηνοτρόφων που υπάρχουν διάσπαρτες σε όλη την ορεινή Ροδόπη. Σχετική μελέτη έχει εκπονήσει ο καθηγητής αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. κος Νίκος Ευστρατίου.
Οι ορεινοί οικισμοί του Ν.Ροδόπης ομαδοποιούνται ως εξής:
- Οικισμοί της Δυτικής ορεινής Ροδόπης ή του Παπικίου όρους.
Περιλαμβάνονται ακατοίκητοι ή σχεδόν ακατοίκητοι οικισμοί των Δήμων Ιάσμου και Σώστου. - Οικισμοί της Κεντρικής ορεινής Ροδόπης.Περιλαμβάνονται αραιοκατοικημένοι οικισμοί των Δήμων Κομοτηνής και Φιλλύρας.
- Οικισμοί της Ανατολικής ορεινής Ροδόπης.Περιλαμβάνονται αραιοκατοικημένοι οικισμοί των κοινοτήτων Οργάνης και Κέχρου.
- Οικισμοί της Ανατολικής Ροδόπης.Περιλαμβάνονται δύο οικισμοί του δήμου Αρριανών.
Η ανάγκη χαρακτηρισμού των παραπάνω οικισμών και καθορισμού ειδικών όρων δόμησης για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε συνδυασμό με τη χορήγηση κινήτρων είναι κάτι περισσότερο από επιτακτική ανάγκη.
Διάλογος 
